Πρωτότυπο / Αντίγραφο
Βασικός άξονας της έκθεσης είναι η συνύπαρξη πρωτότυπης βυζαντινής αγιογραφίας και αντιγράφων που, διαπερνώντας το χρόνο, συνδέονται με σημαντικά ονόματα της σύγχρονης ελληνικής τέχνης.
Οι Συλλογές του Ιστορικού Μουσείου Κρήτης περιλαμβάνουν 26 αντίγραφα τοιχογραφιών της ύστερης βυζαντινής περιόδου. Τα αντίγραφα έχουν αποτυπωθεί με τέμπερα πάνω σε μουσαμά και σε ξύλινη επιφάνεια. Η συλλογή συγκροτήθηκε μεταξύ των ετών 1956 - 1961 από την Εταιρία Κρητικών Ιστορικών Μελετών με σκοπό να διασωθούν, μέσω της αντιγραφής, οι υπό κατάρρευση τοιχογραφίες επτά ναών της Κρήτης. Στόχος της ΕΚΙΜ ήταν επίσης η δημιουργία μίας μόνιμης έκθεσης με αντίγραφα τοιχογραφιών στο δουκικό ναό του Αγίου Μάρκου Ηρακλείου, ο οποίος είχε πλήρως αποκατασταθεί με δικό της σχεδιασμό και μέριμνα.
Η εκτέλεση των έργων έγινε σε δύο στάδια. Το 1956 η ΕΚΙΜ ανέθεσε στο Φώτη Ζαχαρίου, ζωγράφο και συντηρητή του Υπουργείου Πολιτισμού, να αντιγράψει δύο τοιχογραφίες από δύο ναούς του νομού Χανίων, οι οποίες εκτέθηκαν στο Ιστορικό Μουσείο Κρήτης. Έπειτα η ΕΚΙΜ προχώρησε στην αντιγραφή 24 ακόμα τοιχογραφιών από πέντε ναούς της ανατολικής Κρήτης. Τα αντίγραφα φιλοτεχνήθηκαν το 1961 από σπουδαστές της Ανώτατης Σχολής Καλών Τεχνών των Αθηνών, τους οποίους πρότεινε ο ζωγράφος, Καθηγητής της Α.Σ.Κ.Τ., Γιάννης Μόραλης.
Την οργάνωση της αποστολής ανέλαβε ο βυζαντινολόγος και διευθυντής του Μουσείου Μπενάκη Μανόλης Χατζιδάκης και την καθοδήγηση στην Κρήτη ο ζωγράφος Θωμάς Φανουράκης. Δεν γνωρίζουμε αν εργάστηκαν στην Κρήτη όλοι όσοι προτείνονται στην επιστολή του Γ. Μόραλη, καθώς μόνο ένα από τα αναφερόμενα ονόματα (Σωτήρης Σόρογκας) καταγράφεται σε χαρτί στην πίσω όψη αντιγράφου. Το βέβαιο είναι ότι συμμετείχαν και άλλοι ζωγράφοι (Δημοσθένης Κοκκινίδης, Γιάννης Χαΐνης, Γιάννης Παπανελόπουλος, Τζέννυ Παπαδάκη), σπουδαστές τότε στη Σχολή Καλών Τεχνών, τα ονόματα των οποίων επίσης φέρουν στην πίσω όψη ορισμένα αντίγραφα.
Στις 22 Σεπτεμβρίου του 1961, στα πανηγυρικά εγκαίνια της αναστηλωμένης Βασιλικής του Αγίου Μάρκου και ταυτόχρονα με την έναρξη των εργασιών του Α΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου που διοργάνωσε η ΕΚΙΜ, τα αντίγραφα, συμπεριλαμβανομένων και αυτών του Φώτη Ζαχαρίου, κοσμούσαν ήδη τους τοίχους του ναού. Μετά τη λήξη του συνεδρίου αποφασίστηκε με ειδικό κανονισμό να λειτουργεί ο ναός ως διαρκής έκθεση αντιγράφων κρητικών τοιχογραφιών. Τη δεκαετία του ’90 ο ναός μετατράπηκε σε Δημοτική Πινακοθήκη και τα αντίγραφα μεταφέρθηκαν στο Ιστορικό Μουσείο Κρήτης, όπου και φυλάσσονται.
Οι πρωτότυπες φορητές εικόνες που εκτίθενται μαζί με μέρος των αντιγράφων χρονολογούνται στη μεταβυζαντινή περίοδο (μέσα 15ου – 19ος αι.). Δύο από αυτές είναι αντικείμενα μακροχρόνιου δανεισμού του Δημοσίου και οι υπόλοιπες ανήκουν στην ΕΚΙΜ. Στο σύνολο τους έχουν ζωγραφιστεί πάνω σε ξύλινες επιφάνειες που ποικίλουν σε διαστάσεις, ανάλογα με τη χρήση τους ως έργα προορισμένα να αναρτηθούν σε ναούς και μοναστήρια (Μέγας Αρχιερέας), ή να τοποθετηθούν σε ιδιωτικούς χώρους λατρείας (τρίπτυχο). Προέρχονται από διάφορα μέρη της Κρήτης, με μία μόνο εικόνα από την Στερεά Ελλάδα, και εκφράζουν την καλλιτεχνική και αισθητική αντίληψη της περιόδου. Ακολουθούν τα καθιερωμένα εικονογραφικά πρότυπα και αφομοιώνουν δημιουργικά νέα στοιχεία.
